یاسر ابراهیمیان قاجاری

به نام خدا

چنانچه به محیط اطراف خود بنگریم، می‌بینیم که بسیاری از متخصصان و کارشناسان و تکنسین‌ها و حتی کارگران فنی در اجرای امور محوله خود در حوزه‌های گوناگون نیاز به نقشه و هندسه را احساس می‌کنند و مجبورند به نحوی از هندسه استفاده کنند و کروکی یا نقشه‌ای برای انجام کار خود تهیه نمایند. از بنایی و جوشکاری و نجاری گرفته تا قالب‌بندی و...همه و همه بدون متراژ و اندازه‌گیری و انجام مشاهدات نمی‌توانند کارهای خود را به طور صحیح انجام دهند. هر نوع تعیین موقعیتی نیاز به ورود حرفه نقشه‌برداری دارد. البته این کارها (به خصوص در احداث ساختمان یا هر سازه‌ای،) نیاز به بررسی علمی و برنامه‌ریزی دقیق توسط مهندس نقشه‌بردار دارد تا نتیجه کار نیز درست بوده و مثلث طلایی(دقت، هزینه، زمان) قابل تشکیل باشد.

برای روشن شدن مطلب ضمن اشاره به تعریف مهندس نقشه‌بردار و شرح وظایف آن از دیدگاه فدراسیون بین‌المللی نقشه‌برداری (FIG)به بخشی از کاربردهای این رشته بنیادی در دو حوزه ساختمان و شهرسازی می‌پردازیم و سپس مشکلاتی را که در این زمینه در کشور ما وجود دارد، بیان می‌کنیم.

فعالیت‌ها

یک مهندس نقشه‌بردار، شخصی متخصص با تحصیلات دانشگاهی و مهارت فنی است که یک یا بیشتر از یک فعالیت ذکرشده در ذیل را انجام می‌دهد:

• تعیین، اندازه‌گیری و نمایش شکل زمین، عوارض سه بعدی، نقاط صحرایی و گذرگاه‌ها

• گردآوری و تفسیر اطلاعات زمینی و اطلاعات مکانی مربوط به آن

• استفاده از اطلاعات فوق‌الذکر برای برنامه‌ریزی و اداره مؤثر زمین، دریا و یا ساختارهای موجود در آن

• تحقیق درباره تکنیک‌های ذکرشده در بالا و توسعه آنها.

وظایف تخصصی

وظایف تخصصی یک نقشه‌بردار ممکن است شامل یک یا بیش از یکی از فعالیت‌های ذیل باشد که بر روی زمین و یا زیر یا بالای سطح زمین یا دریا اتفاق افتد و در ارتباط با مهارت‌های دیگر انجام شود.

• تعیین اندازه و شکل زمین و سنجش کلیه داده‌های مورد نیاز برای مشخص نمودن اندازه ، موقعیت، شکل و عوارض هر قسمت از زمین و نمایش تغییرات ایجادشده در آن.

• موقعیت‌یابی اشیاء در مکان و زمان مانند موقعیت‌یابی و نمایش عوارض فیزیکی، ساختارها و کارهای مهندسی در رو، بالا یا زیر سطح زمین.

• توسعه، آزمایش و تنظیم سنسورها، وسایل و سیستم ها برای مقاصد فوق‌الذکر و دیگر مقاصد نقشه‌برداری.

• جمع‌آوری و استفاده از اطلاعات مکانی از فاصله نزدیک، تصاویر هوایی و ماهواره‌ای و اتوماسیون این مراحل.

تعیین موقعیت مرزهای زمین اعم از عمومی یا شخصی، شامل مرزهای ملی و بین‌المللی و ثبت آنها با مجوز مناسب.

• طراحی، ایجاد و اداره سیستم های اطلاعات مکانی (GIS) و جمع‌آوری، ذخیره، تحلیل، مدیریت، نمایش و توزیع داده‌ها.

• تحلیل، تفسیر و تلفیق عوارض و پدیده‌های مکانی در GIS ، شامل به تصویر کشیدن و ارتباط چنین داده‌هایی در نقشه‌ها، مدل ها و وسایل رقومی سیار.

• مطالعه محیط طبیعی و اجتماعی، سنجش منابع زمینی و دریایی و استفاده از چنین داده‌هایی در برنامه‌ریزی توسعه شهری، روستایی و منطقه‌ای.

• برنامه‌ریزی، توسعه و باز توسعۀ ملک، چه به صورت شهری یا روستایی و چه به صورت زمین یا ساختمان.

• ارزیابی ارزش و مدیریت ملک، چه به صورت شهری یا روستایی و چه به صورت زمین یا ساختمان.

• برنامه‌ریزی، سنجش و مدیریت کارهای ساختمانی از جمله تخمین هزینه‌ها.

• برای انجام فعالیت‌های گفته‌شده، مهندسان نقشه‌بردار بایستی جنبه‌های قانونی، اقتصادی، محیطی و اجتماعی مؤثر در هر پروژه را مدنظر داشته باشند.

الف-حوزه شهرسازی

بی‌شک اولین موضوعی که قبل از ساخت هر شهری مورد نیاز می‌باشد، انجام مطالعات مختلف در زمینه‌های گوناگون به جهت امکان ساخت شهر است. مهم‌ترین این مطالعات در بخش زمین‌شناسی، آب رسانی، آمار و ... می‌باشد تا موقعیت مکانی مناسبی برای شهرسازی در نظر گرفته شود که همه آنها به نحوی نیاز به نقشه مناسب موضوعی دارند. از طرفی بعد از انتخاب محل تهیه نقشه توپوگرافی جهت ایجاد راه‌های ارتباطی و جانمایی سایر سازه‌ها و اماکن فرهنگی و مذهبی و خدماتی و آموزشی و...در یک سیستم مختصات واحد(جهانی)مورد نیاز می‌باشد.خلاصه اینکه هر جدولی در کنار هر جوی و گذر احداثی بخواهد نصب گردد، نیاز به نقشه و نقاط ارتفاعی دقیق و آکس و تراز و شیب بندی اصولی دارد.

در اثر عدم استفاده از مهندس نقشه‌بردار و شهرسازی غیراصولی مشکلات فراوانی گریبان گیر شهروندان و هزینه‌های مضاعفی نیز متوجه دولتمردان می‌گردد. از جمله این موارد می‌توان به: تعرض به معابر و طرح‌های شهری، عدم رعایت شیب بندی‌های طولی و عرضی در گذرگاه‌ها و در نتیجه آب گرفتگی شدید معابر شهری، دفع غیر صحیح فاضلاب شهری و مشکلات زیست‌محیطی ناشی از آن، احداث پیاده‌روهای غیر ایمن و ایجاد مشکلات برای عابران و به خصوص معلولین، ایجاد شیب‌ها و پله‌های غیرضروری، ایجاد تداخل و تجاوز و تزاحم و تعارض در املاک شهری و مشکلات حقوقی ناشی از آنها، ادامه شیب رمپ پار کینگ‌ها تا بر خیابان و داخل محوطه پیاده رو و... اشاره نمود که همگی باعث بروز مشکلات شهری و معضلات اجتماعی و زیست‌محیطی برای مردم می‌شوند که بعضاً غیرقابل‌جبران می‌باشند.

ب- حوزه ساختمان

در بحث کاربرد نقشه‌برداری در ساختمان نیز موضوع از دو زاویه قابل بررسی است. ابتدا در پیاده نمودن موقعیت مکانی صحیح ملک و دوم نیز تعیین شکل هندسی صحیح و اندازه‌گیری طول و زاویه و مساحت دقیق آن و نظارت امور از مرحله گودبرداری تا کنترل سازه ضمن کنترل دقیق آکس و تراز ستون‌ها و صفحه پلیت ها و اجرای سقف‌ها و نیز رعایت شیب بندی‌ها در رمپ ها و پله ها و طبقات مختلف.

در مقوله اول به دلیل صدور اسناد مالکیت غیر شفاف و ابهام دار در گذشته و نیز عدم استفاده از مهندسان نقشه‌بردار در تعیین موقعیت مکانی املاک مشکلات حقوقی و دعاوی ملکی زیادی برای شهروندان به وجود آمده است. این در حالی است که هم اکنون نیز شهرداری تهران در پیاده نمودن موقعیت املاک بر روی نقشه‌های مبنایی بزرگ مقیاس ضمن اخذ تعهد از مالک او را مسئول این کار دانسته و خود را از هر گونه مسئولیتی در خصوص اشتباه پیاده نمودن مبری می‌داند.

در مقوله دوم نیز مشکلات فراوانی در گودبرداری‌های غیراصولی و عدم کنترل ستون‌ها و بیس پلیت ها برای ساختمان‌های بخصوص بلندمرتبه ایجاد می‌شود. به طوری که چنانچه با ایجاد شبکه نقاط کنترل زمینی دقیق نسبت به کنترل سازه اقدام نکنیم به دلیل قرار نگرفتن ستون‌ها در آکس صفحه پلیت ها و خدای نکرده بر اثر بروز یک زلزله کوچک و به خاطر بارگذاری ناصحیح فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر به خاطر تخریب ساختمان به وقوع خواهد پیوست.

در حال حاضر جز در کلانشهر تهران در بیشتر شهرهای کشور و حتی شهرهای استان تهران نیز ضمن صدور شناسنامه فنی و ملکی ساختمان، از وجود مهندس نقشه‌بردار در مراحل مختلف احداث ساختمان استفاده می‌گردد. شناسنامه فنی و ملکی ساختمان به عنوان سندی حاوی اطلاعات هندسی و توصیفی ابنیه، زیربنایی‌ترین و مهم‌ترین اقلام اطلاعاتی را در بر می‌گیرد که صحت اطلاعات آن لازمه مشارکت تمامی رشته‌های اصلی مصوب قانون می‌باشد. در روزهای پایانی سال گذشته( در روزی که برای جامعه مهندسی کشور مبارک است یعنی پنجم اسفند، روز مهندس) نامه‌ای از طرف سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران به عنوان شهردار محترم تهران نوشته می‌شود و طی آن درخواست عملیاتی شدن آئین نامه اجرایی ماده 33 قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان را می‌نماید. البته تنها با تأکید بر حضور تنها چهار رشته! که باعث تأسف بسیار جامعه نقشه‌برداری شد و در ادامه با پیگیری جامعه صنفی مهندسان نقشه‌بردار ایران مجدداً سازمان مزبور مجبور به مکاتبه می‌گردد، البته این بار با معاونت محترم معماری و شهرسازی شهرداری تهران که طی آن حضور سه رشته دیگر(نقشه‌برداری در تمام گروه‌ها و ترافیک و شهرسازی فقط در گروه د) درخواست شده است. اعتقاد داریم؛ محروم نمودن این گروه از مهندسان از حق قانونی خود در نقش‌آفرینی ایجاد ساختمان و شهری مناسب و نیز نادیده گرفتن حق مسلم مردم فهیم تهران بزرگ در داشتن اطمینان از ملک و ساختمان خود، باعث به وجود آمدن مشکلاتی در حوزه خدمات شهری و ساخت و سازها می‌گردد که خسارت آنها بعضاً جبران‌ناپذیر خواهد بود و شایسته نیست صرفاً به بهانه افزایش ناچیز هزینه تمام‌شده در حوزه ساخت‌وساز کلانشهر تهران مردم را از داشتن ساختمانی ایمن، ملکی شفاف و شهری سالم با بهره‌دهی مناسب محروم سازیم.